TAARIIKH NOLOLEEDKII XUJJATUL ISLAAM AL-IMAAM ABUU XAAMID AL-QASAALI [Qeybta 11aad]

Waxaa iyanna xusid mudan in Imaamku uu dhigaaladaan ku qoran afka hooyadii uu ku xusay in kutubtisa ey yihiin 70 kutub oo majallado kala duwan leh. Taasna waxay meesha ka saareysaa been abuuradii faraha badnaa ee Imaamka loo geystay, sida; in 240 kitaab uu leeyahay ama uu kutubtiisa culumo ku aflagaadeyay. Waxaa kale oo kutubtiisa usuusha kamid ah kitaabka aadka u qiimaha badan ee la yiraahdo ‘Al-mustasfaa’. Waxaa sidoo kale kamid ah kutubtiisa usuusha ee aadka u qiimaha badan kitaabka la yiraahdo; شفاء الغليل في بيان الشبه والمخيل ومسالك التعليل. Dhanka tasawufka (suufinimada, sifeynta ruuxda), waxaan u imaaneynaa kitaabkiisa ‘إحياء علوم الدين’ ee dhaxalgalka ah ee uu dhammaan umadda muslimiinta u hibeeyay. Waxaa kaloo dhigaaladiisa tawufka kamid ah dhigaal la yiraahdo ‘أيها الولد’ oo uu Imaamka u qoray arday kamid ah ardaydiisa. Dhigaalka wuxuu ka kooban yahay talooyin iyo naseexooyin aad u qiima badan. Risaalooyinka Imaam Qasaali uu u diray madaxda casrigiisa waxaa ku jirta warqad uu u imaamku u qoray suldaankii Kharaasaan oo la oran jiray suldaan Sanjar. Imaamku wuxuu warqadda ku yiri: “Waxaad ogaataa, dacigaan (naftiisa ayuu tilmaamayaa imaamka) inuu 53 jir yahay, dacwada iyo cilmigana uu kusoo dhex jiray muddo ka badan 40 sanadood – ilaa uu hadalkiisa ka gaaray heer dadka casrigiisa nool uu dhaafay caqligooda iyo fahankooda.”

Imaamka hadalkiisaan ma’aha faan iyo isla weyni, laakiin waa caddeynta runta iyo sheegidda waxa Eebe ku maneystay oo awood iyo cilmi ah. Sababtoo ah xataa culumadii xilligiisa nooleed badidood ma gaarsiisaneyn garaadka Imaamka si ey u fahmaan cilmiga Imaamka, waana taas tan keentay iney Imaamka gaaleysiiyaan ama ey ka hinaasaan. Hadalka Imaam Qasaali xilligaas wuxuu shabahaa hadalka Shiikh Maxammed Qasaali ee xilligeena noolaa. Shikh Maxamed kutubtiisa iyo dhigaaladiisa ayaa aad looga xaday, deedna waxaa lagu sheegay inuu gaal, murtad iyo munaafiqba yahay. Shiikh Maxamed wuxuu yiri; waxa sidaan la iigu sameenayaa waxaa weeye qof igu aqoon ama igu garaad ah casrigaan ma jiro, dadkuna markey heerkaaga soo gaari waayaan waxay kuugu gamaan wax walba oo xumaato ah oo ey awoodaan. Waxaa jirta maahmaah carbeed oo oranaysa, dadka fadliga leh booskooda ma yaqaan ilaa qof isagu fadligaas oo kale leh mooyee. Qof jaahil ama maangaab ah wey ku adagtahay inuu fahmo booska qof caalim ah. Soomaalidana waxay tiraahdaa; ‘nin walba wuxuu yahay ayuu ku moodaa.’ Yeelkadeedee, dhanka falsafadda Imaamka wuxuu leeyahay laba kutub oo aad u qiimo badan oo la kala yiraahdo; مقاصد الفلاسفة iyo تهافت الفلاسفة. Labada kitaab wuxuu Imaamka qoray kadib markuu muddo laba sano ah uu daraaseenayay falsafadda. Waxaa ku kalifay inuu falsafadda barto oo kutub ka curiyo waxay aheyd; xilligii Imaamka waxaa aad u baahday culuumta falsafadda – taasoo sababtay in dad badan oo muslimiin ah ey mulxidiin noqdeen oo diinta ka baxeen.

Imaamku wuxuu u arkayay in arinkaanu yahay musiibo weyn, qasabna ey tahay in qalinka loo qaato si dadka muslimiinta loo badbaadiyo. Imaamku wuxuu yiri xiligayga ma jirin qof sidayda oo kale hibo loo siiyay qalinmaalka ama garaadka, sababtaas ayaana labadaan kutub u qoray. Hadalka Imaamka waa xaqiiqo ka hadal ee faan iyo isla weyni ma’aha – sababtoo ah taariikhda ayaa uga maragkacaysa in xilligiisa uu ahaa cusbooneysiiyihii diinta. Imaamku wuxuu ka tagay qaacido dhaxalgal ah oo oranaysa; “fahanka cilmi ma gaaro ilaa qof ka gaaray cilmiigaas baalka ugu sareeya ee ey ka gaareen dadkii cilmigaas curiyay.” Tusaale, haddaad rabtid inaad buug falsafad ah aad ka salgaadhid waa inaad ugu yaraan marka hore aqoonta falsafadda heer wacan ka gaahdaa. Waayadaan waxaa soo batay dad ka hadla waxaysan aqoon u laheyn, oo dadkii aqoonta u lahaanna ku maaga oo ku xagxagta. Talooyinka Imaamka waxaa kamid ahaa; “ka gudub waxaadan aqoon, ama aadan awoodin barashadiisa, una gudub waxaad taqaanid ama aad awoodid barashadiisa.” Alle ha unaxariiso qof gartay heerka naftiisa. Sidas ayuu Imaam Qasaali u go’aansaday inuu barto falsafadda uuna u gaaro darajada faylasuufka ugu aqoonta sareeya – si uu u radiyo faylasuufyada baadiyeynaya dadka. Hawlgalkaas Imaamku uu qalinka u qaatay wuxuu noqday hawlgal lagu guuleystay.