THE AL-NOOR MOSQUE MASSACRE: THE NEW CRUSADERS OF THE WEST?

SIDEE ILMAHAAGA UGA BADBAADIN KARTAA HAGARDAAMOOYINKA NOLOSHA?

Waaalidiinta ma'aha kaliya iney ka fikiraan buuxinta caloosha ilmahooda, balse waa iney ka fikiraan dhisidda, daryeelka ruuxda iyo maanka ilmahooda. Maalin dhoweyd waxaan fiirsaday muuqaal qalbigeyga ku reebay urugo iyo uurkutaalo weyn, si walba oo aan yeelay weli waan ka tirtiri la’ahay qalbigeyga. Waxaan daawaday gabadh dhalinyaro ah oo qurux iyo joog Rabbi ugu deeqay—haddana gacmaha iyo lugaha ka xirxiran oo taala isbitaalka dhimirka ee Muqdisho. Markaan baadigoobay sababta inantaan dhalinyarada ahi u waalatay, waxay hooyadeed sheegtay in gabadheeda ey is jeclaayeen inan, kaas oo kasoo doonay laguna meheriyay. Hooyada oo hadalkeeda sii wadata waxay tiri; wiilka iyo gabadhayda waxay ku heshiiyeen iney isguursadaan oo aqal yagleelaan; waxayna wada socdeen muddo dheer oo ey u tabaabusheesanayeen dhisidda aqalkooda, annagana waan isku meherinnay. Nasiibwanaag, wiilka ayaa wuxuu helay fursad uu ugu dhoofo dalka dibeddiisa gaar ahaan dalka Mareykanka, si uu jecelkiisa usoo dabbarto. Gabadha aad ayey ugu faraxday in ninkey jecleyd uu helay fursad dhoof, iyaduna waxay niyadda ku adkeysatay iney Mareykanka u dhoofeyso—halkaasna ey aroos ku galayaan. Si kastaba ha ahaatee, Mareykanka siyaasaddiisa ku aadan dadka soo-galootiga ah waxbuu ka beddelay, oo wuu adkaaday.

Wiilka markuu Mareykanka tagay nolosha ayaa ku adkaatay, sharci la’aan aawadeed, waxaana dhacday inuu halkaas ka bartay haweeney kaligeed ah oo doonaysa nin ey nolosha la wadaagto. Waxaana dhacday in wiilku haweeneydaas guursaday. Gabadhii uu Muqdisho uga soo tagay markii loo sheegay in ninkey guurka ku ballansanaayeen uu naag kale Mareykanka ku guursaday ma eysan rumeysan, sababtoo ah wiilka waxay u heysay dareen adag oo aan si sahal ah lagu liici karin. Dhibtase waxay bilaabmatay markuu wiilka laftigiisa uu gabadha lasoo xiriiray una xaqiijiyay inuu naag kale guursaday uuna usoo socon xarrigeedana soo fasaxay. Gabadha markii ey intaas maqashay ayey waalatay oo dharka dhigatay. Reerkii wiilka oo ey la nooleydna wey soo ceyriyeen, oo waxay soo waceyn hooyadeed iyagoo leh kaalay gabadhaada naga kaxeyso wiilkeenu wuu furay e. Yeelkadood, hooyo waa lama huraan, waana caymiska qofwalba oo hooyadii nooshahay, orod bey isku xaabisay, oo gabadheedii soo xanbaarsatay iyadoo Quraan saar iyo dhaqtar la daba oroday. Dhigaalkaan gaaban waxaan doonayaa inaan dul istaago sababaha yar yar iyo kuwa waa weyn ee isbiirsaday ee keenay xanuunka inantaan yar. Sidoo kale, sidee looga hortagi karaa in musiibadaan oo kale ilmahaaga ey ku dhacdo?

Ilmaha waalidkooda maskax ahaan u dhisa waxay diyaar u yihiin iney ka dabaashaan hagardaamooyinka ey dunida kala kulmaan. Dhibaatadaan, ha noqoto mid ey kala kulmaan goobaha waxbarashada, goobaha shaqada, baraha bulshada amaba ha noqoto hagardaamo iyo filan-waa ey ka kulmaan qofkey doorteen iney nolashooda la wadaagaan. Waalidka wanaagsani waa kan ilmahiisa la sheekeysta har iyo habeen—isagoo u diyaarinaya sideey uga falcelin lahaayeen haddii ey lasoo dersaan; dhibaatooyin, sidey fashilkooda ugu beddeli lahaayeen guul iyo sidey ula noolaan lahaayeen hagardaamooyinka. Waalidku waa inuu ilmihiisa baraa iney noqdaan qaar maskax ahaan ah dad adag oo aan la liici karin; taasna micnaheeda ma’aha in ilmaha la barayo qalafsanaan iyo in ey qariyaan caadifaddooda, mana aha in la barayo arxandarnaan iyo isdifaacid joogta ah.

Haddaba si ilmuhu u noqdo qof maskax ahaan ka dhisan oo u diyaarsan inuu ka dabaasho waxwalba oo lagu soo tuuro, waalidku waa inuu ilmihiisa gunta u dhigaa afar qodob. Koow, waalidku waa inuu ilmihiisa baraa sida ey fikirka togan ee qalloocan ugu beddeli lahaayeen mid taban oo wacan. Tusaale, ilmahaaga oo uskuulka jooga ayaa arday kale ku yiri waxaad tahay damiin, oo maadadii xisaabta anigaa kaa fiicnaa. Ilmaha maskax ahaan lasoo diyaariyay meeshii uu ka qarracmi lahaa oo cuqdad ka qaadi lahaa, wuxuu hadalka saaxiibkiis u beddelayaa mid uu isku dhiirigeliyo oo kor ugu qaado aqoontiisa. Labo, waalidu waa inuu ilmihiisa baraa inuu marwalba naftiisa kutiirsanaado (self-dependency). Ma garaneysid intaad noolaan kartid, amaba waxaa laga yaabaa inuu kuugu dhaco cudur aad awoodi weydo inaad ilmahaaga caawiso. Sidaas daraadeed, waxaa habboon in ilmaha yaraantaba la baro inuusan cidna wax ka sugin oo marwalba naftiisa kutiirsanaado xataa hadduu guursado. Arrinkaana waa dhaqan aan Soomaali ahaan leenahay.

Ma barno ilmaha gabdhaha iyo wilasha iney naftooda kutiirsanaadaan. Taa beddelkeeda waxaan barnaa qaraabanimo iyo qabiil in wax lagu helaaayo oo marwalba ey kuu hiilinayaan. Sidaas ayaa dadkeenu ugu badan yahay dadka dadka kale shaxaada (gacanta hoorsada). Qodobkaan wuxuu si gooni ah u taabanayaa qaabka aan gabdhaha u tarbiyeenno. Sababtoo ah, gabdhaha waxaan u tarbiyeenaa in la guursanayo oo ey tahay iney ninkeeda kutiirsanaato, sidaas aawadeedna loo baahneyn iney waxbarato ama shaqeysato. Gabadha markey 20 gaadho oo lasoo doono, waxba dhaqaale ma heysato, shahaado ma heysato, waxay waxwalba ka sugeysaa ninka soo doontay. Ninkuna waa banii’aadan, oo waxaa laga yaabaa markuu muddo gabadhaas la joogo inuu helo mid kale oo qalbigiisa uu in badan kaga xasilay. Sidaas aawaadeedna uu gabadhii hore ka tago oo tan cusub ee qalbigiisa la qaadqaaday uu ubbadiisa ag dhigto. Gabadhii yareed ee ninkaan waxwalba kutiirsaneyd waxaa wajiga uga soo dhacaya oo been noqonaya riyadii iyo yididiiladii ey la dhistay ninkaan, dabadeedna maskax ahaan ayey u dhaawacmeysaa, qaarna dhimirka ayaa dukheenaya sida gabadha aan kaga soo sheekeenay dhigaalka bilowgiisa. Seddex, waalidku waa inuu ilmihiisa markey yar yihiin baraa sida ey u xakameyn lahaayeen caadifaddooda. Ilmaha waa in la baraa ineysan dadka kale u muujin dareenkooda, nasiibdarradooda iyo iney wax ka xun yihiin; si aan ilmaha bartilmaameed looga dhigan caadifaddooda. Afar, waalidku waa inuu baraa ilmihiisa xaalad walba ey ku jiraan sidey u dooran lahaayeen tallaabooyin tabane ah oo wacan, iyagoo dooranaya tallaababa tallaabadey ka wacan tahay.

Haddaba si looga hortago inaan ilmahaaga maskax ahaan uusan dukheynin markii uu wajaho hagardaamooyin uga yimaada dunida amaba ey laqdabeeyaan dadka kuwa ugu dhow, tobankaan qodob ku hubso iney galaan DNA-da ilmahaaga:

1-    Ilmahaaga bar xirfadda sida loo xalliyo dhibaatooyinka (problem-solving skills), sida loo xakameeyo xanaaqa iyo sida nafta loo edbiyo. Arrimahaan waxay ilmahaaga barayaan iney noqdaan qaar waqtigooda uga faa’iideysata halbuurnimo, oo aan ku mashquulin caadifad iyo xanaaq.

2-    U ogoloow ilmahaaga inuu qalad sameeyo, waayo, qalad la’aan wax lama barto. Midda kale, waxaa kuu fiican in ilmahaaga uu hortaada ku qaldamo intuu ku qaldami horta dad aan u tureyn. Balse, si dabiici ahaan oo aanan aheyn maalinta uu ilmahaaga qaladka sameeyay, u sax qaladkiisa adigoo si degen oo aan caro ku jirin ugu saxaya qaladkiisa.

3-    Ilmahaaga bar iney naftooda la hadlaan, iyagoo iskala dooda sidii ey u dooran lahaayeen fikir iyo mowqif wacan.

4-    Ku dhiirigeli ilmahaaga iney wajahaan waxyaabaha ey ka baqaan si toos ah. Haddii ilmahaaga ey ka dhuuntaan iney wajahaan waxyaabaha ey ka baqaan, weligood ma helayaan kalsoonida ey u baahan yihiin iney ku maareeyaan noloshooda. Tusaale, ilmahaaga haddii ey ka baqaan bisadda ama eyga, u gee bisadda iyo ey oo bar ineysan ka baqin.

5-    U ogoloow ilmahaaga iney fashilmaan oo khasaaraan markey yar yihiin. Haddii aad dhexda kaga soo boodid oo aad marwalba badbaadisid, ilmaha waxay noqonayaan qaar kugu tiirsan oo la’aantaa aan noolaan karin. Balse, waa inaad u ogolaatid iney fashilmaan oo khasaaraan, deedna ku dhiirageli iney fashilkooda iyo khasaarahooda u beddelaan guul.

6-    Dhis shaqsiyadda ilmahaaga, u samee jiheeye iyo dastuur shaqsi oo ilmhaaga ey raacaan. Tusaale, bar ilmahaaga run sheega iyo daacadnimada iney ka wacan yihiin guusha lagu keeno khiyaano iyo been.

7-    Bar ilmahaagaa mahadnaqa, oo ka dhig mid saldhigta maskaxda ilmahaaga. Haddii ilmahaaga ey soo marto maalin darran oo uu la kulmay hagardaamooyin, waa inuu awoodaa inuu maskaxdiisa ka baaro maalmihii wacnaa ee Eebe ku galaddeystay. Tusaale, ilmuhu haddii uu galo shil gaadhi, oo gaadhigii uu burburo laakiin isagu uu badqabo, waa inuu ilmuhu garanayaa inuu Eebe ku mahadiyo oo xusuusto inuu ka badbaaday shilka, qarash walba oo ka lumay.

8-    Bar ilmahaaga inuu aqbalo mas’uuliyadda. Haddii uu qalad sameeyo ma’aha inuu asxaabtiisa ama walaalihiisa korka ka saaro, balse waa inuu awoodaa inuu gacanta kor u qaado oo yiraahdo anigaa ka mas’uul ah qaladkaas, isagoon cudurdaar naftiisa u raadin.

9-    Bar ilmahaaga xirfadda habeynta caadifadda. Ma’aha markey ooyaaan inaad markiiba dajiso oo oohinta ku celiso, daa oohintooda ha dhammeystaan. Mana aha markey careysan yihiin inaad isku daydo inaad ka farxiso, daa caradooda ha dhammeystaan. Daa iyagu ha bartaan sida loo habeeyo caradooda, sababtoo ah haddaad marwalba oo ey ooyaan aad dajisid, waxay ku talagalayaan inaad marwalba dajin doonto, halkaasna waxaa kasoo baxaya ilmo aan habeyn karin caadifaddiisa. Waalidku waa inuusan ka daba caroon ilmihiisa markey careeysan yihiin, dajininna, laakiin taa beddelkeeda waa iney ismaahiyeen oo iska yeelaan ineysanba ogeyn oohinta ilmahooda. Laakiin, markey soo degaan oo galaan xaalad kale waa iney si wacan u saxaan.

10- Ilmahaaga tusi tusaale wanaagsan oo xaggaaga ka yimaada, kaas oo ku aaddan sida ey maskaxdaadu ugu diyaarsan tahay ka dabaalashada waxwalba oo laguugu soo gammo.