THE AL-NOOR MOSQUE MASSACRE: THE NEW CRUSADERS OF THE WEST?

BARAARUGGA MAANDOONKA IYO BAYLAHA MAADIIDKA! [CAQLAANI MISE XAYAWAANI?]

HORDHAC.

Hadal la dhaafi maayee, waxa aan raad-gurayaa doodda beryahan baraha bulshada dhex rooraysay ee ahayd "Adeegsiga Maanku ma banana (Caqlaaninimadu waa xaaraan)". Dhalinyaro badan ayaa aad uga soo horjeeda maanka iyo wixii la halmaala, nasiibxumo aragtidooda ma ahan—ee waa wax loo soo dhiibay. Hadal oo dhan waxa ay kaaga bilaabayaan hebel ayaa sidaas yiri—oo ma banaana! Waa sax, ceebna ma’aha in aad qof soo xigatid, ee geba-gebadu waa inay adi qiimayntaada shaqsiga ah ku jaan go'naato.

Haddii aad ku tiraahdid: Hebel inuu adeegsiga maanka (caqliga) diiday aniguba waan maqlay ee adigu ma qiimaysay in doodda ninkaas odayga ah saxan tahay iyo in kale?
Wuxuu warcelin deg-dega kuu siin: Boowe anigu ma gaarin cilmigii aan ku qiimayn lahaa wuxuuna kuu sii raacin, adiguna ma diidi kartid walaal, marka aad heerkiisa gaadhid hadal balse hadda cilmi uma lihid. Haddii aan Cilmi waayay, caqli miyaan waayay aan wax ku qiimayo!

Yaab! Waxa aad isweydiinaysaa haddii uu mawduucaba cilmi u lahayn, maxaa kadeeday oo uu meelahaas u wad-wadaa nin kale fikirkiis oo uu qiimayn ahaan ka qatan yahay? ma shaydaan baa ku gar-yeeshay? Muu iskaba dhaafo waxa kan uu duhurka la dhalan-dhoolayo! Waxa aad ogaanaysaa in miskiinka god madow maankiisi lagu hubsaday oo uu rag kale u seetaysan yahay ismana oga. Waxaa meel lagu ogaaday waa maalintii Maankiisii uu wax ku qiimayn lahaa rag kale nacsiiyeen. Markii uu adeegsiga caqliga iyo wax ku kala shaandhayntiisa ka tegay, isagoo dhega nuglaan u muujinaya kooxo gaar ah, maalintaas ayuu dadnimadiina ka tegay; maalintaas ayuu xayawaan la bahoobay oo la hayb noqday. Waayo farqiga u dhexeeya xayawaanka iyo Aadanaha waa maanka ee maahan maskaxda!

Maadaama maskaxdii ku rakiban tahay, laakiin maankii hawsha kala Waday seetaysan yahay waa inuu tabta xayawaanka u dhaqmaa oo wuxuu noqday xayawaani! Qiimayn ma jidho, taas bedelkeed haddii uu indhaha saaro cid ka aragti duwan, wuxuu durbadiiba miciin bidayaa hanjabaad sida ‘waa la arki doonaa meeshaad ku dambaysid’, ‘Naar baa kuu dambaysa’ iyo ‘waa in dadka lagaa qabtaa’.

Mar kale, catow buu ciirsi moodayaa oo wuxuu ku oran: adduunku waa geba-gebo, waa aakhiru samaan mar haddii la arkay hebel iyo hebel oo caqliga isticmaalaya.
Adduunka oo dhan wuxuu u sajaranayaa oo geba-gebo ugu saadinayaa waa dhowr qof oo uu arkay inay ka aragti duwan yihiin. Saskaas laga qabo kala aragti duwanaanta ayaa dhalaya ugu dambayntii Dagaal, dil iyo bur-bur; haddii aan wax laga qaban artintaan kooxaha danaha gaarka ah leh ee diinta ku dhuumaalaystaa ay falkiyeen.

Belaayo madax la qabto ayey leedahay, ee mijo la qabtaa maleh, marka arrintan soo jireenka ah ayaan jeclaystay bal inaan wax ka xar-xariiqo anigoo isku dayi doona inaan xaglo kala duwan iska taago.

WAA MAXAY MAANKU?

Wakhtiyo hore ayay soo bilaabatay doodaha maanka la xiriira, sida waxa maanku yahay iyo waxyaabaha uu ka kooban yahay. Waxaa doodahaas hor-kici jiray Falsafadda, diimaha iyo cilmi-nafsiga. Maanku (Mind) waa waxa aan wax ku nahay ee noolaha uunka ku nool aan kaga duwanahay. Maanku waa qaybta inaga mid ah ee fekerta wax na qiimaysa; waa qaybta dareenkeenna oo dhan uu ka yimaado; waa isla qaybta xog dhamaanteed noo ururisa jeer kaasna kala hufta oo sax iyo khalad u kala saadha; far kasta oo aan qaadno iyada ayaa soo go'aamisa oo kama soocmi karno.

Qofka yiraahda "Caqliga in la adeegsado waa xaaraan" waxa ogaataa oraahdaas laftirkeeda in caqligiisu soo gooyay oo aysan daleel ka iman, marka sidee adeegsiga maanka looga feejignaan karaa haddii feejignaanta la hadal hayo isagu uu golaha keenayo? Maanka ayaa u xilsaaran geedi-socodka hawleed ee dareenka qofka isagoo isla markaas ba ficil u bedela.

MAXAY TAHAY SHAQADA MAANKU?

-Feker: Maanku wuxuu ina siiyaa awood feker si ay macne inoogu sameeyaan waxyaabaha inagu xeeran, wuxuuna inoogu soo turjumaa wax kasta si ka fiican sidii hore isagoo waafajinaya damaceena; duruufaheena; yoolka aan higsanayno; iyo sida aan jecel nahay markaas. Xaaladdani waa tan ina kharibtay ee aan dunida uga harnay, had iyo goorna waa xaaladdan, xaaladda ay dadka maan diidka ahi (ama xayawaaniga ahi) inoogu yeeraan. In la fekero had iyo goor cidna ma diidana, waxaase dhib ka taagan tahay markii la fekerayo ma waxaan fekerka ku salaynaa damaceena mise waxaan u fekernaa si ka madax bannaan damaceena. Tusaale, haddii aad rabtid in aad si madax banaan oo xor ah u fekertid waa in aadan dheg jalaq u siin dadka kugu wacdinaya buug hebel ha fiirin iyo meel hebel wax haka raadin ee aniga isoo ag kadaloobso, aniga waxaan rabo kugu shubayee. Haddii qofku dadkaas damacooda u nuglaado sida ina haysataba oo dad gaara ma’ahee wixii kale oo uu maqlo fitno u aqoonsado qofkaas fikirkiisu waa hal bacaad lagu lisay oo waxaa seeto ku xir-xiray fikirkiisa waa damac shaqsi. Waxaa mira-dhal noqda waa fikirka xorta ah oo aad u fekertid si bilaa xuduud ah adigoo ka talaabsanaya wax kasta oo maanku (caqligu) diido; fikirka waxtarka leh wuxuu ka yimaadaa qof uu halbeeg u yahay maanku (caqligu), laakiin qof wax ku miisaana dad kale damacood wax aan lur ahayn kama leefo fikirkiisa.

XASUUS: Xasuustu waa awooda lagu kaydiyo, laguna ilaasho xogta maanka soo gashay, waaya-aragnimadiisa iyo wixii uu horay maanku u soo baratay. Soomaalidu waxay tiraahdaa "Qof kasta intuu cunay, ayuu ciidamiyaa" sidaas si lamid ah maan maran wax ba kuma turna, inuu wax soo kordhiyana haku naaloon! Maanka waxaa lagu shubaa wax kasta inta karaankaaga ah markaas ayuu wuxuu soo saaraa in ka badan intaad ku shubtay waase markii feker lagu laro. Waxa aan kaaga digayaa in aad akhrisid buugaag isku fikir ah ama hal koox buugtood, waayo fadhiid ayuu caqligaagu noqon, sida keliya ee caqliga lagu layliyo (tababaro) waa in aad akhrisid aqoon ka timid ilo kala duwan iyo mabaadi’i ka kala yimid caqliyo herdamaya oo isdiidan markaas ayaa aad wax ka dheefaysaa aqoontaada haddii kale waa iska Geedkeedii xamur ahaa oo wax is bedela ha u soo fadhiyin. Haddii aan si fiican iskula fahanno labadaan qodob ee ah fekerka iyo xasuusta waxa aan u bislaan doonnaa in aan u qaraabsi tagno meel kasta oo aqooni taal annagoo aan ka didayn waxa aqoontaasi tahay; kadib waxaan ku kala shaandhayn doonnaa maanka si xor ah.

SOOYAALKA MAAN-DIIDNIMADA IYO MAAN-DOONNIMADA

Qarniyo aan dhowayn ayuu soo bilowday colaadda ka dhex aloosan maan-diidka iyo Maan-doonka markii aad fiirisid sooyaalka. Sida taariikhdu soo werinayso Socrates ayaa kamid ahaa raggii ay maan-diidku dileen gu'gii 399 dhalashadii Nebi ciise cs kahor isagoo todobaatan jir ah. Waxaa la sheegay in uu ku dooday inuusan dhalinayaradii Giriigii hore bari doonin 'Waxa ay ka fekeri lahaayeen’, laakiin taa bedelkeed uu ku dadaali doono inuu baro 'sidii ay u fekeri lahaayeen’. Malaha waa tan naga maqan oo haddii aan soomaali nahay ama Afrikaanba, waxaa dunida naga reebay waxa weeye keliya in nala baro waxaan ka fekeri lahayn tusaale: hebel caafimaad buu bartaa, dhaqaaluu bartaa, injeeriyad buu bartaa waa wuxuu ka fekeri lahaa, laakiin ma yaqaan siduu u fekeri lahaa taasaa sababta in aanu dhimanno annagoo aan qori jab dunida ku soo kordhin [maxaan wax soo kordhinnaa ma annagaa naqaanba sida loo fekero].

Maan-diidku weligood iyo waaqoodba waxa ay ka qaraabtaan dacaayad inay ku furaan ciddii damacda in maanka dabarka laga furo, waxa ay dacaayad ka faafiyeen Socrates iyagoo ku tilmaamay inuu dhalinyarada magaalada Athens fasahaadinayo ugu dambayntiina naftiisii buu ku waayay dadaalkiisii quruxda badnaa. Dhowr iyo labaatan qarni ka hor illaa maanta oo qarnigii kow iyo tobnaad ah, qolyaha maan-diidku kama gaboobaan inay ku mar-marsiyoodaan wax baa la fasahaadinayaa oo maantadan qolayaha Soomaaliyeed ee maanka la colaytamay weli waxa ay ku doodayaan in umadda la fasahaadinayo. Dhinacakan iyo Dunida islaamka, rag badan ayaa naftooda ku waayay dadaalka maan-doonka halka rag kale halis galeen.

Faylasuufkii muslimka ahaa ee Ibnu Siinaa ee dhashay qarnigii tobnaad ayaa ka mid ahaa ragga halista la galiyay iyadoo mar uu saaxiibkiis ku waaniyay inuu waxakan uu ku jiro iskaga haro, haddii kale naftiisa uu ku waayi karo waxaa laga sheegay Ibnu Siinaa ilaahay janadiisa ha ugu deeqee in uu yiri: "Nolol gaaban oo guda balaaran ayaa ka jeclahay nolol dheer oo ciriiri ah" isagoo ula jeeday in uu doonayo inuu u noolaado siduu rabo (xornimo) haddii la doono haba la dilee intii uu qaayibi lahaa nolol nabad ah oo dheer balse bilaa xoriyad ah—oo qof kale damiciis aad ku shaqaynaysid. Dunida wuxuu Ibnu Siinaa kusoo kordhiyay cidna iskama indha tiri karto oo bari iyo bogoxba waa laga dheregsan yahay, taasna waxaa u sabab ah isticmaalka maanka.

Waxaa xusid mudan in xiligii islaamku ugu xooganaa, aqoonta ugu badanna uu soo kordhiyay oo meel kasta looga iman jiray ay ahayd xiligii maan-doonku guulaystay oo maanka dabarka laga furay, nasiibxumo rag ayaa maankii dabarka ku xiray waxaana laga qaaday waxa aan maanta ku jirno. Qarnigii 17aad ayaa reer galbeedka waxaa ku xoogsaday raggii maan-doonka ahaa waxaana laga adkaatay maan-diidkii dadka ku dul noolaa iyaga oo hilfaha loo laabay xiligaas ayaa reer galbeedku la wareegeen taladii dunida dhinac dhaqaale, dhinac ciidan, dhinac siyaasaded iyo dhinac aqooneed. Maanku waa furaha guusha oo waad u jeedaan Islaamka halkuu gaarsiiyay markii ay ka tageenna halkuu dhigay, sidaas si lamid ah, ku baraarugii xoraynta maanka waxaa horumar ka gaaray Galbeedka markii ay heeryadii maandiidka iska tuureen.

GUNAANAD

Ma ahan wax ugub ah in ay laacdamaan maandiid iyo maandoon, si kastaba ha ahaatee,  waxaan oran karaa baraarugga dhalinayarada Soomaaliyeed waa uu soo daahay oo beri hore in la baraarugo ayay ku fiicnayd hadase haddii uu yimid waa Gallad Eebbe. Sida sooyaalku inoo sheegayo weligeedba maan-doonka ayaa libinta haleela halka maandiidku meel mugdi ah haa-haabtaan marka hawl kama daalooyinoow, hogadii baa lagu jiraa, ee qof kasta maanka iyo majahaba dabarka haka furo—Soomaaliya anagay noo baahan tahay ee guntiga hala adkaysto.
Gallad oo dhan Eebbaa leh.

W/Q: Axmed Nuur Yuusuf Calixaad.

W/T: Abdiaziz Arab