ISBAARADA MASKAXDA

ISBAARADA MASKAXDA

Isbaarrada maskaxda waa usluub caalami ah oo gaalo iyo Muslinba adeegsadaan si ey u hogaanka ugu qabtaan bulshada iyagoo aan si toos ah usoo weerarin. Haddaan si kale u dhigo waa xeelad dad tiro yari ahi ey u maamulaan dad farabadani. Tusaale, dunidaan aan ku noolnahay waxaa hoggaanka u haya dad tiro ahaan aan ka badneyn 1% tirada dadka ku nool dunida. Dadkaan waxay u badan yihiin maalqabeeno, si ey usii badbaadaan waxay dajistaan qorshe ey dadka dunida isbaaro maskaxeed u dhigtaan. Dhigaalkaan waxaan ku eegi doonaa, seddex qolo oo isbaaro maskaxeed u dhigtay shacabka Soomaaliyeed boqolkiii sano ee u danbeysay.

Gumeystihii reer Galbeedka markii laga adkaaday bartamihii qarnigii 20aad, oo badi laga xorreeyay qaaradda diihoon ee Afrika, wuxuu gumeysigiisa u bedelay duulaan maskaxeed, ama aan iraahdo isbaaro maskaxeed. Wuxuu gumeystuhu suxul duub u galay siduu usoo saari lahaa kawaadir leh muuqaalka dadka Afrika, laakiin lagu soo rakibay maskaxdii iyo afkaartii gumeystaha, marwalbana u heelanaa dardargelinta danaha gumeystaha. Sidaasna waxaa gumeystaha ugu suuragashay isagoo dalkiisa jooga inuu helo adeegayaal u cabbirisan fulinta ujeedooyinkiisa gurracan. Kalkii hore wuxuu gumeystuhu uu huri jiray naf iyo maal si uu danihiisa u gaaro, laakiin isbaarada maskaxda waxay u fududeysay inuu isagoo aqlkiisa jooga uu dalalka Afrika ka hago sida qof isticmaalaya hagaha muuqbaahiyaha (TV remote control) oo hadba doc u gedinaya. Xaalkuna imminka waa sidaas badi waddamada Afrika.

Sidoo kale, waxaa fikirkaan ka shidaal qaatay qabqablayaashii kala hogaaminayay jabhadihii sababka u ahaa burburka kayaanka dawlad iyo umadnimo ee Soomaaliya. Qabqablayaashu, waxay kala qobqobeen umadda Soomaaliyeed oo ku kala xareysteen xero-qabiilo—iyagoo ka dhaadhiciyay in qabiilka kasoo horjeedaa uu neceb yahay, duulaanna ku yahay jiritaankooda. Isbaarada Maskaxda waxay shacabka Soomaaliyeed ku qasabtay in qabiil walba u hogaansammo awaamiirta qabqablayaasha. Shacabku marnaba iskuma dayin iney iska hubiyaan hagardaamooyinka qabqablayaasha—ee si dhammeystiran ayey isugu dhiibeen. Arinkaana wuxuu horseeday colaado lagu hoobtay oo sababay dhimasho, dhaawac, burbur dhaqaale iyo barakac baaxad weyn. Waxaa soo ifbaxday in taboneeyo kun oo caruur ah ey agoomoobaan, tiro aan ka yareyn oo dumar ahna ey armaloobaan, xisaab maleh tirada dadka kale eek u dhimatay dagaaladaas amam burburka hanti iyo daaro.

Waxaas oo dhib ahi waxay ku yimaadeen isbaarada maskaxda ee loo dhigtay shacabka oo ey qabqablayaal kursi doon ah oo doonayay iney meydadka shacabka ka dhigtaan jaranjaro ey ku gaaraan xil. Si kastaba ha ahaatee, shacabku wuxuu ku fashilmay inuu seetada iyo dabinka loo dhigay iska furo oo isweydiiyo, ma runbaa reer hebel wey na neceb yihiin ama waxay nagu yihiin duulaan? Xaalku imminka waa dhaamaa sidii hore, oo waxaa jira xayn dhalinyaro ah oo fahmay hagardaamooyinka, laakiin waxaa la dhihi karaa shacabka badidii weli qoolkii lagu hogaaminayay iskama goyn.

Dul-jileeca iyo maskax-qufulnaanta shacabka waxaa iyana ka faa’iideystay wadaado xil iyo maal doon ah oo ugu soo gabbaday diin. Shacabka Soomaaliyeed waa shacab Muslin ah oo jecel diintiisa, aadna ey ugu adag tahay inuu ka shakiyo in wadaad uu dhagrayo ama hagardaamo la damacsan yahay. Yeelkadeed, waxaa dhacday oo soo daahirtay hagardaamada iyo dhagarta urur diimeedyada siyaasadeed. Urur diimeedyada siyaasadeed oo isticmaalaya saableydii xisaabeed ey isticmaaleen dhagar qabayaashii ka horeeyay sida gumeystihii iyo qabqablayaashii waa isbaarada maskaxdee; waxay shacabka u diideen iney innaba hadal ka keenaan waxa wadaadadu usoo jeediyaan.

Sanadkii 1991kii, markii dawladda dhexe ee Soomaaliya ey burburtay, urur diimeedyada qaarkood sida Itiaax Al-Islaami waxay qaateen hubka iyagoo qabsaday magaalooyin dhowr ah, sida gobolada Puntland, Gedo iyo Marka. Waxay durbadiiba bilaabeen iney tacadiyo u geystaan dadkii halkaas ku noolaa, oo ugu danbeyntii qori caaraddii isaga saaray. Arinkaana wuxuu urur diimeedka Itixaad ku qasbay iney shacab noqdaan oo hubka iska dhigaan. Si kastaba ha ahaatee, marnaba ma bedelin fikirkoodii ahaa iney dalka xukumaan, laakiin waxay quwaddooda isugu geeyeen iney dhigtaan isbaarada maskaxda iyo isbaarada dhaqaalaha. Imminka Soomaaliya gees-ka-gees waxaa dhaqaalaha iyo ganacsiga gacanta ku hayo koox kooban—kuwaas oo u nasab sheegta urur diimeedyada. Run ahaantiina, nimankaan, sida muuqata diin dan kama leh; ee wadaadada ayey ku awr-kacsadaan—si ey u gaaraan danahooda ganacsi-siyaasadeed.

Raggaan wadaado-ganacsatada ah sidii rijiimyadii ka horreeyay waxay isbaaro maskaxeed u dhigteen shacabka. Shacabka Soomaaliyeed ee daacadda ah imminka badidiis wuxuu u seeteysan yahay raggaan. Nimankaan si yoolkooda hanti-xukun doonka ah uu u hirgalo waxay huwadeen shaar diini ah—waxay soo waarideen afkaar xagjir ah oo la diimeeyay, oo aan sal iyo baar toonna ku laheyn diinteena Islaamka ee naxriista badan. Waxay kusoo fataheen afkaarta Carabta, sidii kuwii ka horreeyay ey ugu soo fataheen afkaarta reer Galbeedka—waxayna dadka Soomaaliyeed ey cadaadis ku saareen sidii ey si indho la’aan ah u daba geli lahaayeen fikirkaas—iyagoo u diimeeyay.

Judhii horaba waxay weerar ku qaadeen oo la dagaalameen culumadii soojireenka ahaa ee Soomaaliyeed, iyagoo magacyo iyo eedeymo usoo jeediyay. Waxay culumadii soojireenka ahaa ugu yeereen waa qubuuriyiin qubuuraha caabuda iyo burcad duulaan ku ah hantida dadka shacabka. Taa beddelkeeda waxay shacabka oodda uga qaadeen afkaarta culumada jasiiradda Carabta ee xagjirka ah sida Shiikh Maxammed Cabdulwahaab iyo qaarkaloo badan. Taasinna waxay dhashay inaan imminka muddo ka badan 10 sanadood ah la dagaalameyno Alshabaab oo ah dhasha ama mirihii afkaarta laga soo waariday jasiiradda Carabta. Sidoo kale, si ey u tirtiraan aqoonsiga Soomaaliga (Somali identity) waxay soo saareen arday kasoo qalinjabisay dugsiyadooda oo xifdisan jasiiradda Carabta taariikhdeeda, cimiladeeda iyo juquraafigeeda—oo aanan waxba ka aqoon taariikhda, cimilada ama juquraafiga dalka ey ku noolyihiin oo ey u dhasheyn. Oo haddaad imminka mid kamid ah ardaydaas weydiisid magaca buurta ugu dheer Soomaaliya, ama weydiisid Soomaaliya webiyo ma leedahay aanan garaneyn.

Waxay gebi ahaanba la dagaalameen in qofka Soomaaliga ahi uu fikiro, oo caqligiisa wax ku misaamo, waxaa shacabka lagu wacdiyay jawaabta nolosha annagaa kuu hayna ee qaado waxaan kuu yeerinno. Dabcan sidaas sahlan kuma dhicin, ee qorshe iyo olole dheer baa loo soo galay. Dadka fikirkaan usoo dhiibay waxaa ugu horeeya boqortooyada Sacuudiga o iyagu qirtay iney qarash iyo dadaal badan ku bixiyeen iney fikirka wahaabiga ku faafiyeen caalamka Islaamka. Tusaale, waxyaabaha taakuleynta ey kusoo sheegaan ee Sacuudigu uu dalkeena ka fuliyay intii dalkeenu burbursanaa waxaa kamid ah; dhisidda madaaris iyo masaajid. Ma xuma labaduba, laakiin markaad aragtid tuulo dhowr masjid leh, oo midkiiba aan dadku safka hore buuxin karin, haddana tuulada ey dadku ugu dhimannaayaan adeeg caafimaad la’aan, biyo la’aan waxaa caqligu noo sheegayaa in ceel iyo rug caafimaad ka mudan yihiin masaajido cusub oo qarash lagu bixiyo. Masaajid farabadan oo la dhisaa maxay soo kordhinayaan haddii dadkii ku cibaadeysan lahaa ey caafimaad xumo iyo biyo xumo u dhimanayaan? Mudnaanta koowaad ee diinta siisay waa in nafta la badbaadiyo marka hore.

Halkaas waxaad ka garaneysaa in Sacuudiga iyo xulufadiisu ujeedadiisu eysan aheyn caawiya Soomaaliya ee, ey tahay afkaartiina ku faafiya, si ey u helaan qaar ey sidii hagaha muuqbaahiyaha (TV remote control) uga hagaan Riyaad, sidii qaarkii ka horreeyay. Yeelkadeed, nasiibdarrada ugu weyn waa raggaan mashaariicda loo soo dhiibay oo aan innaba u tureyn shacabka—ee ku mashquulsan iney yoolkooda gaaraan—kaas oo ah dhigashada isbaaro maskaxeed.

Ugu danbeyntii, waxaa mid isweydiinaya isweydiinayaa; toloow shacabku ma baraarugi doonaan? Toloow ma kala garan doonaan waxa diin ah iyo waxa ah afkaar siyaasadeed? Toloow seetada iyo dabarka loo xiray ma iska furi doonaan? Toloow ma garan doonaan in isbaaro maskaxeed loo dhigtay? Toloow caqliga maka shaqeysiin doonaan? Toloow heeryada ma iska tuuri doonaan sidey isaga tureen kuwii ka horreeyay?